Dit voorjaar zag ik op het online platform Substack een post die ik heb opgeslagen om er af en toe nog eens naar te kijken. Het was een foto van een stapel met pen volgeschreven servetjes, liggend op een tafeltje in een bar. ‘Gisteravond ontmoette ik een schrijver die zijn roman schrijft op cocktailservetten’, luidde de tekst bij de foto die inmiddels 36.000 likes heeft.

De inhoud van dit essay kun je ook in gespreksvorm luisteren, met NotebookLM is de tekst omgezet naar een podcast.

Hoe AI overal een plek verovert

De stapel handgeschreven servetten gaf me een fijn maar ook ietwat weemoedige herinnering aan de tijd dat ik schriftjes en vellen papier vol schreef met verhalen en opstellen. Daarnaast vind ik het veelzeggend dat die servettenfoto op Substack zo massaal sympathie oogst in een tijd dat juist schrijven als uiting van vakmanschap en creativiteit ondersteboven is geblazen door de razendsnelle opkomst van generatieve AI, specifiek de zogeheten Large Language Models (LLM's).

Ook boeken worden inmiddels door LLM’s geschreven, blijkt uit onderzoek van De Groene Amsterdammer en de Data School van de Universiteit Utrecht. 4,2 procent van alle boeken die na de introductie van ChatGPT (november 2022) op Bol zijn verschenen, waren door AI geschreven, met name reisgidsen, taalgidsen en kookboeken. Voelen we, ondanks dat AI op dit moment hot en hype is, toch de pijn van het verlies van een basale, menselijke maar vooral unieke vaardigheid om iets te creëren, of dat nu een boodschappenbriefje is of boek?

‍

Als mens en schrijver herken ik die pijn, al gebruik ik AI dagelijks bij mijn schrijfwerk voor opdrachtgevers en geef ik trainingen over schrijven met AI. Ook deze zomer bestond mijn lees- en luisterlijst grotendeels uit boeken, artikelen en podcasts over generatieve AI en agentic AI, een nog geavanceerdere vorm van kunstmatige intelligentie.

De AI-revolutie is simpelweg niet meer te stoppen, geloof ik. Zij gaat, zoals AI-ethicus Joris Krijger in zijn boek Onze kunstmatige toekomst schrijft, een rol spelen in alles wat wij belangrijk vinden, van liefde tot zingeving.

Daarbij zette AI afgelopen twee jaar al aan tot een ongekende herschikking van de manier waarop we leren en werken. En dat zal doorgaan. Volgens The Future of Jobs Report 2025 wordt in 2030 slechts een derde van het werk nog door mensen gedaan, is een derde geautomatiseerd en is een derde (onder meer copywriting, verwacht ik) een samenwerking tussen mens en technologie. Dat liegt er niet om.

Een AI-boycot heeft ergens wel mijn sympathie omdat het ook een bewuste keuze is en getuigt van kritisch denken

Terwijl een groeiende groep mensen bewust afziet van het gebruik van bijvoorbeeld ChatGPT en andere AI-tools, koos ik er bewust voor om AI te blijven gebruiken. Experimenteren met nieuwe tools, combineren ervan tijdens het gebruik, kennis opdoen maar ook de bezinning op AI-gebruik zie ik als nieuw en blijvend onderdeel van mijn vak als schrijver.

Je hebt kennis en oefening nodig om je vak uitstekend te kunnen beoefenen. Zoals een jonge bakker uit Utrecht mij vorig jaar vertelde hoeveel tijd hij stak in het leren maken van het beste en lekkerste desembrood uit de omgeving, doe ik datzelfde als schrijver met het leren inzetten van AI. Omdat ik geloof dat we nog maar half beseffen welke veranderingen AI al heeft ingezet en welke veranderingen ons nog te wachten staan.

Een AI-boycot heeft ergens wel mijn sympathie omdat het ook een bewuste keuze is en getuigt van kritisch denken. Maar ik vind het anderszijds naïef om te denken dat je AI links kunt laten liggen en denkt dit altijd te kunnen blijven doen. ‘Achter steeds meer ontwikkelingen in de wereld blijkt AI een onzichtbare, maar bepalende rol te spelen’, schrijft Joris Krijger in zijn boek, waarin hij aangeeft met een ‘kritisch realistische’ blik naar kunstmatige intelligentie te kijken.

AI 'pure moderne slaverij'?

Natuurlijk zijn er gaten te schieten in deze redenering en dat gebeurt dus inmiddels ook in krantenopinies, LinkedIn-discussies en Substack-artikelen. De vraag naar wat wíj allemaal sneller en beter kunnen met AI houdt ons flink in de greep, maar de vraag wat AI met óns doet en of we dat eigenlijk wel willen, wordt ook steeds vaker gesteld. Ik realiseer me maar al te goed dat de weergaloze kansen en mogelijkheden van AI een verdraaid lastig te behappen keerzijde hebben. Althans, als je je ogen daarvoor wilt openen.

Bij mij was het collega-schrijver Theanne Boer, auteur van het boek Samen genieten van genoeg, die dat deed. Tijdens een ontmoeting kwam ons gesprek al snel op de inzet van AI en zag ik een nauwelijks verholen felheid in haar ogen toen ze mij vroeg: ‘Weet je eigenlijk wel hoeveel mensen in lage-lonenlanden jouw AI in grote hallen helpen trainen tijdens werkdagen van 12 uur?’

Het kwam bij mij binnen, misschien vooral vanwege de scherpte en die eerlijke, gekwelde blik. Maar ook omdat ik geen weerwoord had en wist dat ze de feiten aan haar kant heeft. In Kenia bijvoorbeeld labelen digital workers voor een hongerloon de data waarop AI-systemen draaien. ‘Pure moderne slavernij,’ volgens Theanne.

Zelfs schijnbaar onschuldige online dating-apps (volop aangestuurd door AI) kunnen het idee versterken dat mensen wegwerpartikelen zijn

Er ontstond na onze ontmoeting een nieuw notitieblaadje in mijn telefoon met gedachten, publicaties en uitspraken over de ethische dilemma's’ van AI-gebruik. Het resultaat was een bont palet aan kritische geluiden, onderzoeken, tegengestelde opinies en zorgwekkende bespiegelingen die ik niet vluchtig wil wegwuiven: ze vragen om serieuze aandacht. Want achter de glans van kunstmatige intelligentie schuilt een reeks ongemakkelijke waarheden.

Zo zijn er terechte zorgen dat AI menselijke vaardigheden en intellectuele ontwikkeling kan afvlakken. AI kan bijvoorbeeld onze creativiteit, denkkracht, intellectuele ontwikkeling en het vermogen om te leren en te debatteren bedreigen. Ook wijzen critici erop dat AI mensen uit elkaar drijft, minder verbinding creëert en aanzet tot een individualistischer en eenzamer bestaan. Zelfs schijnbaar onschuldige online dating-apps (volop aangestuurd door AI) kunnen het idee versterken dat mensen wegwerpartikelen zijn, wat bijvoorbeeld de kans op stabiele gezinnen voor toekomstige generaties kan verkleinen.

Een ander steeds vaker gehoord tegengeluid is dat de grote techbedrijven veiligheid, ethiek en klimaat ondergeschikt maken aan snelle winst, en dat arbeiders in lage-lonenlanden een groot deel van het werk verrichten. Volgens deze stemmen vraagt de snelle, grotendeels onbewuste automatisering om bezinning omdat zij onze menselijkheid en maatschappelijke samenhang mogelijk onder druk zet. Met gevolgen die pas zichtbaar worden als het te laat is.

Naar bezinning op waardengedreven inzet van AI

Hoe langer de verzameling in mijn notitie werd, hoe meer er zich in mij het besef nestelde dat het beheersen van langetermijneffecten van AI op de mensheid en maatschappij vragen om bewustzijn en regulering. De kernvraag voor mij werd niet óf ik AI gebruik (want dat doe ik en blijf ik doen) maar hóe.

Eerder dit jaar zette ik wat eerste gedachten hierover in een blog dat ik deelde op mijn website en LinkedIn. ‘Ik beloof je op dit moment noch een stevig tegen-statement, noch een nederig mea culpa over mijn AI-inzet’, schreef ik. ‘Maar het gesprek met Theanne zette wel iets in beweging waar ik al langer over nadacht, namelijk persoonlijke en professionele bezinning op waardengedreven inzet van AI.’

De term ‘waardengedreven AI-gebruik’ kreeg een standaard plek in mijn vocabulaire, ook tijdens trainingen. ‘Responsible AI’  is trouwens een vaak gebruikte term in gedachtewisselingen over hoe we AI kunnen inzetten zonder fundamentele waarden zoals privacy, rechtvaardigheid, autonomie en gelijkheid uit het oog te verliezen. Maar hoe maak je een min of meer metabegrip als dit concreet en praktisch, iets wat essentieel is om het meer dan een mooie wassen neus te laten zijn?

Met zijn nadruk op leven vanuit waarden is de bekende Stephen Covey mijn voorbeeld en inspirator

Ik doe een poging. AI gebruiken vanuit een aantal waarden is vergelijkbaar met leven vanuit waarden, zoals ik zelf al jaren probeer te doen. Met zijn nadruk op leven vanuit waarden is de bekende Stephen Covey hierin mijn voorbeeld en inspirator. Covey stelt dat effectief en gelukkig leven begint met het toepassen van een aantal kernwaarden als fundament voor al je keuzes. De winst? Het helpt mij om intrinsiek en daardoor soepeler en vanuit overtuiging waardevolle keuzes te maken waarvan ik weet dat die goed zijn voor mij.

Het stapje maken naar AI inzetten vanuit waarden is vanuit dit perspectief niet zo moeilijk. De redenering erachter is namelijk dezelfde: vooraf je morele en principiële doelen scherp hebben bepaalt hoe en wanneer je AI inzet. Dus ook wanneer niet. Dat geldt voor mijzelf als individuele gebruiker, maar niet minder (misschien wel meer) voor overheden, bedrijven, NGO’s en eigenlijk iedere organisatie.

Het gebeurt helaas nog mondjesmaat, maar het is nu het moment om verder te kijken dan de digitale functionaliteit van AI en fundamentele vragen te stellen over de korte- en langetermijngevolgen van deze ‘systeemtechnische revolutie’, zoals de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid (WRR) de opkomst van AI noemt. Deze revolutie heeft volgens de WRR een langdurige, grootschalige impact op de samenleving die vooraf niet kan worden voorzien. Werk aan de winkel dus!

Menswaardig, verbonden en bewust

Bij mij hielp een flinke hardloopronde om tot een rijtje waarden te komen die ik inmiddels een bepalende rol probeer te geven in een waardengedreven gebruik van AI. Ik schrijf bewust ‘probeer’, omdat ik dagelijks merk hoe groot de verleiding is om tools als ChatGPT, Gemini, NotebookLM of Perplexity te gebruiken, ook op momenten dat het eigenlijk niet nodig is. Maar juist daarin, zo merkte ik gaandeweg, schuilt een belangrijk inzicht van waardengedreven AI-gebruik: het vraagt ook offers van jou als gebruiker.

Inmiddels hangen mijn drie AI-waarden in een leuk ontwerpje boven de werktafel, het zijn: menswaardig, verbonden en bewust. Alle drie richten ze zich op een ander aspect van AI-gebruik, maar ze zijn ook onderling verbonden en versterken elkaar, ontdek ik nu ik er een paar maanden mee werk.

De waarde ‘menswaardig’ draait om het beschermen van dat wat mij mens maakt, onder andere mijn creativiteit, leervermogen en het vermogen om zelfstandig te denken. Dat AI een serieuze bedreiging vormt voor deze unieke menselijke eigenschappen, wordt door steeds minder mensen betwist. ‘Ik gebruik AI nog maar mondjesmaat omdat ik merk dat ik stop met zelf nadenken’, las ik even geleden op LinkedIn van iemand met nota bene ‘boardmember human & AI’ in haar bio. ‘Dat baart mij grote zorgen’, schreef ze, ‘want mijn vak bestaat voor mij juist uit op een creatieve manier nadenken.’

Een vaak geciteerd onderzoek laat zien dat studenten die hun essays door AI laten schrijven minder eigenaarschap voelen over hun werk en een minder sterke cognitieve ontwikkeling doormaken. Er zou volgens anderen af te dingen zijn op de onderzoeksaanpak en onderzoeksgroep, maar inmiddels verschijnen er steeds meer onderzoeken die aantonen dat AI-ondersteund werken het vermogen tot kritische analyse en eigenaarschap bij een taak onder druk zet. En eerlijk gezegd is dat ook mijn eigen ervaring.

Ik vraag me serieus af hoeveel (eind)redacteuren er over pakweg drie jaar nog aan de bureaus bij kranten-, bladenredacties en uitgeverijen zitten

In mijn werk als schrijver weet ik inmiddels hoe veel AI van mij kan overnemen: research, bronnen vergelijken, teksten herformuleren of inkorten, conceptversies opstellen, redigeren en daarna zelfs optreden als hoofdredacteur met een ‘eindadvies’. De techniek is er en ik vraag me serieus af hoeveel (eind)redacteuren er over pakweg drie jaar nog aan de bureaus bij kranten-, bladenredacties en uitgeverijen zitten. Maar voor mijzelf, als zelfstandig tekstschrijver die nu nog vooral zakelijk profiteert van AI-inzet, is de principiële vraag: waar in het schrijfproces gebruik ik bewust AI níet om de aan mij gegeven creativiteit, denkkracht en vrije geest te beschermen? Want de verleiding is groot en de winst snel.

[box]

Training Beter schrijven met AI

Tijdens mijn training Beter schrijven met AI leer je hoe je AI inzet als een praktische en betrouwbare samenwerkingspartner. In vier uurtjes ontdek je hoe je AI-tools effectief gebruikt voor verschillende soorten zakelijke teksten, van e-mails tot beleidsdocumenten. Uniek aan deze training is de aandacht voor waardengedreven werken: we bespreken niet alleen het gebruik van AI-tools, maar reflecteren ook op vragen als: wanneer zet je AI bewust niet in? Hoe blijf je trouw aan je eigen toon en waarden? Zo ontwikkel je niet alleen je vaardigheden, maar ook je ethisch kompas in het AI-tijdperk.

Hier vind je alle informatie over de trainingen en de data.

[/box]

Mij inlezen in een thema doe ik deels bewust en nog steeds zonder AI, die kun je immers samenvattingen laten maken. Ook mijn mails, posts voor sociale media en projectvoorstellen schrijf ik eigenhandig. En tijdens interviews en gesprekken, die ik opneem om het gesprek daarna te kunnen transcriberen, schrijf ik met een pen mee in een schrijfboek. Studies laten zien dat mensen meer en diepere kennis onthouden wanneer ze met de hand aantekeningen maken in plaats van typen, dat lijkt mij een bijvangst om zuinig op te zijn.

AI als bedreiging voor echte relaties

'Wat levert het me op als ik dit zelf doe en AI níet inzet?', is een cruciale vraag voor wie AI graag verantwoord wil gebruiken. Ook voor organisaties trouwens, waar komende jaren steeds vaker AI en AI-agents taken gaan overnemen, vooral in sectoren als consultancy, finance, software development en administratie.

Wat levert het op als je een junior onder supervisie nog wel eigenhandig de mailbox laat beheren, zodat hij leert inschatten wat urgent is, ontdekt wie binnen de organisatie welke vragen kan beantwoorden en eenvoudige vragen zelfstandig afhandelt? Heel veel, geloof ik: basale en onmisbare kennis en ervaringen die oudere generaties ook als ‘jongste bediende’ meegekregen hebben. Kritisch inschatten bijvoorbeeld, iemand vragen om hulp, zelf keuzes maken, context begrijpen en stress hanteren.

Deze leerervaringen dreigen in gevaar te komen nu we zullen zien dat AI steeds vaker basale taken en handelingen gaat overnemen, zelfs meer dan de basale. Je collega aan zijn bureau een vraag stellen bijvoorbeeld of je buren vragen hoe zij vorig voorjaar de rozen hebben gesnoeid. ChatGPT heeft binnen 10 seconden het antwoord, maar contact hierover met de buren is investeren in relatie, vertrouwen en klein geluk.

Het verraderlijke aan AI is dat het suggereert dat je echt contact hebt. Maar niets is minder waar

Mijn tweede AI-waarde ‘verbonden’ sluit hierop aan. Het is van de drie degene die mij het meest aan het hart ligt. In verbinding blijven met jezelf en de mensen om je heen, waar het hierover gaat, is direct van invloed op ons mentale welzijn, het is essentiële zorg voor ons brein. Het verraderlijke aan AI (dat inmiddels massaal wordt ingezet om alles wat er speelt in het leven mee te bespreken) is dat het suggereert dat je echt contact hebt. Maar niets is minder waar.

De momenten dat je samenvalt met de ander en zonder te veel woorden kan ervaren dat je samen zoveel deelt, helpen je om het leven te leven, schrijft Esther van Fenema in De mentale schijf van vijf. Daarom mag AI geen aanleiding zijn om je te isoleren met je tools en bijvoorbeeld je vakantieplannen niet meer met vrienden te bespreken maar in de voice-modus met ChatGPT of Grok.

Inzien wat we dreigen te verliezen

Dat sparren over je vakantie met een pratende chatbot leuk en zelfs blijmakend aantrekkelijk kan zijn, weet ik uit eigen ervaring. Hij denkt enthousiast met je mee over routes, mooie spots en zelfs hotelprijzen, als je erop doorvraagt. Ik kon eigenlijk niet wachten toen ik laatst met ChatGPT in gesprek ging over een roadtrip door Bosnië.

Prachtig toch, zou je kunnen zeggen en wees gerust, ik kan het best relativeren. Maar zelfs bij zoiets triviaals als je uitjes en reizen plannen wil ik mezelf de vraag stellen wat het mij oplevert als ik het zelf doe en AI niet inzet. Wat win ik ermee als ik, tegen de AI-stroom in, kies voor het bladeren in een reisgids en reistips vraag aan iemand die de Bosnië-reis ook heeft gemaakt? Díe vraag stellen en er je keuzes op afstemmen helpt ons inzien wat we dreigen te verliezen, geloof ik: de mooie, gezellige, grappige, liefdevolle en warme verbondenheid met mensen die ons doet opademen.

Dit zijn feiten, cijfers die je nauwelijks kunt pareren dus wat doe ik ermee?

Weten wat je doet, wanneer je wat laat en waarom je die keuze maakt is eigenlijk de spil bij het toepassen van mijn derde en laatste AI-waarde ‘bewust’. Het is een waarde die collega-schrijver Theanne Boer deed besluiten zeer terughoudend te zijn met het gebruiken van AI omdat de AI-revolutie ontegenzeggelijk milieuoffers vraagt en sociaal onrecht stimuleert. ‘Wederom moeten er mensen uit het Mondiale Zuiden de lasten dragen, en plukt de elite er de vruchten van, zonder zich al te druk te maken om het leed van anderen’, schreef Micha Nederland hier even geleden over. Hier heb ik weinig tegenin te brengen, zeg ik je eerlijk, en daarom struggle ik zo met die waarde ‘bewust’.

De milieukosten van AI zijn namelijk geen abstract randverschijnsel maar serieus en ernstig. De serverparken die AI-modellen draaiend houden, gebruiken grote hoeveelheden water en energie. Bedrijven kiezen er steeds vaker voor om hun AI-systemen op hun eigen servers te draaien door de strenge privacyregels en wens om data lokaal te houden. Dat zorgt weer voor extra energieverbruik, alleen de koeling van de ruimtes waar die servers staan, kan de helft of meer van het totale energieverbruik beslaan. Dit zijn feiten, cijfers die je nauwelijks kunt pareren dus wat doe ik ermee?

Wijze gebruikers van AI

Hier zit een open eind in mijn denken, ik weet het niet precies en gun mezelf dat niet-weten. Vliegen kan ik laten of minstens zo veel mogelijk beperken, maar om het gebruik van AI kan ik niet heen, even afgezien van de vraag of ik het wil. Deze technologische ontwikkeling is al jaren verpakt in onze meest gewone routines: als ik tijdens de collecte in de kerk de QR-code op het scherm scan, incheck op het station, een afspraak heb in het ziekenhuis, mijn auto op afstand open, de schoolfoto’s van onze dochter online bestel of met een medewerker van de online drukker chat. Handigheidjes waartegen we ons niet tot nauwelijks verzet hebben, toch?

Maar nu we sinds een paar jaar als individu toegang hebben tot AI in ons werk en privéleven, worden we ons ineens bewust van de morele dimensies ervan. De kosten voor mens en milieu zijn reëel, wat is dan een verantwoorde manier van omgaan met deze technologie?

Iets van een richting vond ik in de holistische benadering, zoals theoloog en ethicus Maaike E. Harmsen die voorstelt. In tegenstelling tot het reductionistische denken van Silicon Valley, waarin technologie wordt gezien als oplossing voor alles, pleit zij voor een bredere visie. Vanuit een christelijk wereldbeeld kunnen we technologische ontwikkelingen plaatsen binnen een groter geheel: ethisch, juridisch, spiritueel. Dat vraagt niet alleen om slimme ingenieurs, maar ook om wijze gebruikers van techniek, wijzelf dus.

Wat dat ‘wijze gebruik’ is? Voor mezelf is dat AI menswaardig, verbonden en bewust gebruiken, en soms bewust niet gebruiken. Ik ben geen speelbal van deze grootse technologische ontwikkeling, AI moet mijn dienaar blijven, niet mijn meester, zoals Covey dat jaren geleden al over het lichaam zei. Een uitdaging van jewelste, maar zo blijven we op de langere termijn veerkrachtig, scherp, creatief, talentvol, relaxt en verbonden met jezelf en de mensen om je heen.

[box]

Mooi dat je dit lange essay hebt gelezen. Vind je het interessant, deel het dan in je online netwerk. Een verkorte versie van dit essay is geplaatst in het Nederlands Dagblad. Liever luisteren? Beluister dan deze podcast (16 minuten) over het essay. Ik blijf me bezinnen op waardengedreven inzet van AI. Abonneer je op mijn nieuwsbrief om dat te blijven volgen.

[/box]